ในคัมภีร์อภิธัมมัตถสังคหะและปรมัตถทีปนีรุ.๕๖๔ ได้แสดงสรุปเนื้อความเรื่องจิตตสมุฏฐานไว้ ดังต่อไปนี้

อรูปาวจรกุศลที่เป็นภาวนาพิเศษในการคลายความยินดีในรูป ย่อมไม่ก่อให้เกิดผลเป็นปฏิสนธิที่ประกอบด้วยรูปในอรูปภูมิได้ แต่ก่อให้เกิดนามธรรมล้วน ๆ ดังนั้น จิต ๔๖ ดวงทั้งหมดที่เกิดในภูมินั้น จึงก่อให้เกิดรูปไม่ได้ เพราะไม่มีกระแสแห่งรูปโดยสิ้นเชิง

ส่วนอรูปาวจรวิบากจิตย่อมเกิดขึ้นแน่นอนในอรูปภูมิ พระอนุรุทธาจารย์จึงถือเอาอรูปาวจรวิบากจิตเท่านั้น ดังคัมภีร์อรรถกถากล่าวว่า

อญฺานิปิ พหูนิ อารุปฺเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสตฺตา รูปํ น สมุฏฺาเปนฺติรุ.๕๖๕ แปลความว่า “จิตอื่นเป็นอันมากที่เกิดในอรูปภูมิ ย่อมไม่ก่อให้เกิดรูป เพราะมิใช่ฐานะ”

ในคำว่า “มิใช่ฐานะ” คือ ความไม่มีกระแสแห่งรูปที่เกิดขึ้นตั้งแต่แรก

ในคัมภีร์วิภาวินีกล่าวเหตุว่า “[อรูปาวจรวิบากจิตไม่ก่อให้เกิดรูป] เพราะเหตุ [คือกรรม] ห่างไกลจากรูปนั้น เนื่องจากเกิดจากภาวนาที่คลายความยินดีในรูป” เพราะเหตุนั้น จึงไม่สมควร เพราะพบว่าโลกุตตรวิบากจิตที่เกิดจากมรรคอันเป็นภาวนาที่คลายความยินดีในรูปนาม ก็ก่อให้เกิดรูปได้ ในเมื่อมีโอกาสส่งผลให้เกิดรูปได้

ทวิปัญจวิญญาณจิตเป็นจิตที่มีกำลังน้อย เพราะปราศจากองค์ฌาน ย่อมก่อให้เกิดรูปไม่ได้ ดังนั้น พระอนุรุทธาจารย์จึงไม่รวมเอาทวิปัญจวิญญาณจิตเข้าไว้ด้วย

ส่วนจิตอื่นเหล่านี้ คือ ปฏิสนธิจิตที่เป็นกามาวจรและรูปาวจร รวม ๑๕ ดวง กับจุติจิตที่ปรินิพพานของพระขีณาสพ ย่อมก่อให้เกิดรูปไม่ได้ แต่จิตทั้งหมดนั้นก่อให้เกิดรูปได้ในเวลาเกิดเป็นภวังคจิตและในเวลาจุติ [ตาย] ของผู้ที่มิใช่พระขีณาสพ ด้วยเหตุนั้น พระอนุรุทธาจารย์จึงไม่รวมเอาจิตดังกล่าวนั้นเข้าไว้ในที่นี้ด้วย

ในคัมภีร์วิภาวินีกล่าวว่า “ปฏิสนธิจิตและจุติจิต ไม่ใช่จิตต่างกัน เพราะนับเข้าในภวังคจิต ๑๙ ดวง จึงไม่ยกเว้นจิตเหล่านั้น” ในประโยคนั้น ท่านไม่ควรกล่าวว่า “ภวังคจิต ๑๙ ดวง” เพราะอรูปวิบากจิตถูกเว้นมาแล้ว

ถามว่า เพราะเหตุใด ปฏิสนธิจิต ๑๕ ดวงตามที่กล่าวมาแล้ว จึงก่อให้เกิดรูปไม่ได้ ในขณะปฏิสนธิ ?

ตอบว่า เพราะมีกำลังน้อย ความจริง จิตได้รับปัจจัยบริบูรณ์ในขณะเกิดขึ้นเท่านั้น จึงมีกำลังมาก [ในอุปปาทักขณะ] ส่วนรูปได้รับปัจจัยบริบูรณ์ในขณะตั้งอยู่ [ฐีติขณะ] จึงมีกำลังมาก ดังนั้น แม้จิตจะเกิดในขณะที่ตนมีกำลังมาก ก็มีกำลังน้อย เพราะเกิดอาศัยหทัยวัตถุที่มีกำลังน้อย ปฏิสนธิจิตทั้งหมดจึงก่อให้เกิดรูปไม่ได้ในกาลนั้น

ปัจจัยบางประการมีอนันตรปัจจัยและอาเสวนปัจจัยเป็นต้น ย่อมแผ่ไปในขณะที่จิตเกิดขึ้น ส่วนอุตุและอาหารพร้อมทั้งธรรมที่เป็นปัจฉาชาตปัจจัยอุปถัมภ์รูปอยู่ ย่อมแผ่ไปในขณะที่รูปตั้งอยู่ ดังนั้น จิตและรูปจึงได้รับปัจจัยบริบูรณ์ในขณะเกิดขึ้นและขณะตั้งอยู่ตามลำดับ

ในคัมภีร์วิภาวินีกล่าวเหตุว่า “ปฏิสนธิจิตย่อมไม่ก่อให้เกิดรูป เพราะอาศัยหทัยวัตถุที่อ่อนกำลัง ปราศจากปัจฉาชาตปัจจัยและไม่มีอาหารปัจจัยเป็นต้นอุปถัมภ์ และดำรงอยู่ได้ด้วยรูปที่เกิดจากกรรมโดยแทนฐานะของจิตตชรูป” ในพากย์ [ประโยค] นั้น คำว่า “ปราศจากปัจฉาชาตปัจจัย” นี้ บัณฑิตพึงใคร่ครวญ เพราะพระอนุรุทธาจารย์จักกล่าวว่าอุตุอันปราศจากปัจฉาชาตปัจจัยย่อมก่อให้เกิดรูปได้ในฐีติขณะของปฏิสนธิจิต โดยแท้จริงแล้ว จิตดวงหลังที่ไม่มีอยู่ ไม่อาจเป็นปัจฉาชาตปัจจัยแก่รูปใดรูปหนึ่งที่ตั้งอยู่ในขณะเกิดจิตดวงก่อนได้ เพราะปัจฉาชาตปัจจัยเป็นส่วนหนึ่งของอัตถิปัจจัย [ปัจจัยที่มีอยู่]

จุติจิตของพระขีณาสพสงบยิ่ง เพราะดำเนินไปในกระแสจิตที่ระงับมูลเหตุของวัฏฏะได้เป็นปกติ และอ่อนกำลังมากแล้ว เนื่องจากอาศัยหทัยวัตถุที่มีกำลังน้อยและถึงที่สุดด้วยการหมดสิ้นไปแห่งอายุสังขาร ดังนั้น จุติจิตของพระขีณาสพจึงก่อให้เกิดรูปไม่ได้

ส่วนอาจารย์อานันทเถระประสงค์ว่า จุติจิตของสรรพสัตว์ก่อให้เกิดรูปไม่ได้เช่นกัน ดังสาธก [ในคัมภีร์อรรถกถา] ว่า “ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํรุ.๕๖๖” แปลความว่า จุติจิตของพระอรหันต์ [ย่อมไม่ก่อให้เกิดรูป]

แต่อนุมานรู้ได้ว่า จุติจิตของบุคคลอื่นก็ไม่ก่อให้เกิดรูปเหมือนกัน ดังพระพุทธพจน์ว่า “กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ ฯ รูปาวจเร อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ เย จ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เยสํ, จวนฺตานํ เตสํ วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โน จ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ รุ.๕๖๗ฯ แปลความว่า วจีสังขาร [วิตกวิจาร] ของผู้จุติอยู่นั้น จักดับไป กายสังขาร [ลมหายใจเข้า-ออก] ของผู้จุติอยู่นั้น จักไม่ดับไป คือ ในขณะเกิดจุติจิตของกามาวจรบุคคล ขณะเกิดจิตดวงก่อน จุติจิตที่จักเกิดขึ้นของกามาวจรบุคคล ปัจฉิมภวิกบุคคล [บุคคลผู้เกิดเป็นชาติสุดท้าย] ผู้เกิดในรูปาวจรภูมิและอรูปาวจรภูมิแล้ว จักปรินิพพานในรูปาวจรภูมิและในอรูปาวจรภูมิ

[ข้อความว่า กายสังขารคือลมหายใจเข้า-ออกไม่ดับอยู่ในขณะเกิดจุติจิตของกามาวจรบุคคลทั้งหมด และในขณะเกิดจิตดวงก่อนจุติจิต แสดงว่า ลมหายใจเข้า-ออกไม่มีอยู่ก่อนจะเกิดจุติจิต]

ความจริง จิตที่ก่อให้เกิดรูปย่อมทำให้เกิดลมหายใจเข้า-ออกได้ ในเมื่อไม่มีเหตุขัดขวาง เช่น การอยู่ในครรภ์มารดา และผู้ที่จุติแล้ว ก็ไม่ควรมีรูปที่เกิดจากจิต นอกจากนี้ ยังไม่มีพระบาลีที่ตรัสว่า “จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปติรุ.๕๖๘” แปลความว่า จุติจิตย่อมก่อให้เกิดรูปได้ ดังนี้เลย

[หมายเหตุ.. คนที่ไม่มีลมหายใจเข้า-ออก ได้แก่ ผู้ที่อยู่ในครรภ์มารดา คนดำน้ำ คนสลบ คนเข้าจตุตถฌาน คนเข้านิโรธสมาบัติ และพรหมผู้อยู่ในรูปภูมิและอรูปภูมิ]

ในคัมภีร์อนุฎีกาท่านกล่าวว่า

ตสฺมึ ปาเ “เตสํ จวนฺตานํ โน จ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌตี”ติ วจนํ น เกวลํ จุติจิตฺตสฺเสว รูปสมุฏฺาปนาภาวํ สาเธติ, อถ โข ตโต ปุริมานํ สพฺเพสํ มรณาสนฺน จิตฺตานํ รูปสมุฏฺาปนาภาวมฺปิ สาเธติเยวาติ ทีเปติ ฯ จุติจิตฺตสฺมึ หิ กายสงฺขารสฺส นิโรเธ ปฏิสิทฺเธ ตโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตรสมจิตฺตา เอตฺถนฺตเร ตสฺส อุปฺปาโทติ ปฏิสิทฺโธ เอวโหติรุ.๕๖๙ฯ แปลความว่า ในพระบาลีนั้น พระดำรัสว่า “กายสังขาร [ลมหายใจเข้า-ออก] ของผู้จุติอยู่นั้น จักไม่ดับไป” ไม่ใช่แสดงว่า “จุติจิตเพียงอย่างเดียว ย่อมไม่ก่อให้เกิดรูป” แต่ยังแสดงว่า จิตในมรณาสันนวิถี [วิถีจิตในขณะใกล้เสียชีวิต] ที่เกิดก่อนจุติจิตทั้งหมดนั้น ย่อมไม่ก่อให้เกิดรูป เพราะเมื่อพระพุทธองค์ทรงปฏิเสธการเกิดขึ้นของลมหายใจเข้า-ออกในขณะจุติจิตแล้ว ก็นับว่าทรงปฏิเสธการเกิดขึ้นของลมหายใจเข้า-ออกในระหว่างนี้ ตั้งแต่ก่อนจุติจิตจนถึงจิตดวงที่ ๑๗

ข้อความทั้งหมดนั้นพึงใคร่ครวญ เพราะกายสังขารคือลมหายใจเข้า-ออก ซึ่งเป็นรูปธรรมหยาบยิ่งนัก จึงไม่ควรกล่าวว่า จุติจิตไม่ก่อให้เกิดสุขุมรูปอื่น โดยอ้างอิงพระดำรัสที่ตรัสความดับของลมหายใจเข้า-ออกในจุติจิต

ความที่กล่าวไว้ในคัมภีร์อนุฎีกานั้นว่า

น หิ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตสฺส คพฺภคมนาทิวินิพทฺธาภาเว กายสงฺขารา สมุฏฺาปนํ อตฺถิรุ.๕๗๐ ฯ แปลความว่า จิตที่ก่อให้เกิดรูป ย่อมทำให้เกิดลมหายใจเข้า-ออกได้ ในเมื่อไม่มีเหตุขัดขวาง เช่น การอยู่ในครรภ์มารดา

ข้อความนั้นไม่สมควร เพราะการอยู่ในครรภ์มารดาเป็นต้น ควรเป็นสาธกของข้อความว่า จุติจิตแม้ไม่ก่อให้เกิดลมหายใจเข้า-ออกอันเป็นรูปหยาบ แต่ก่อให้เกิดสุขุมรูปอื่นได้

ความที่กล่าวไว้ในคัมภีร์นั้นว่า “และผู้ที่จุติแล้ว ก็ไม่ควรมีรูปที่เกิดจากจิต” ข้อความนั้น ไม่สมควร เพราะการเกิดจิตตชรูปชั่วขณะเล็กน้อยถัดจากจุติจิตก็ควรจะมีได้

ความที่กล่าวไว้ในคัมภีร์นั้นว่า “นอกจากนี้ พระบาลีที่ตรัสว่า จุติจิตก่อให้เกิดรูปได้ก็ไม่ปรากฏ” ในข้อนั้น ควรกล่าวได้ว่า แม้พระบาลีก็ไม่มีคำปฏิเสธว่า จุติจิตก่อให้เกิดรูปไม่ได้ นอกจากปฏิเสธความดับของลมหายใจเข้า-ออกเท่านั้น

ความชอบด้วยเหตุผลพึงมีได้ว่า รูปธรรมมีกำลังน้อย เพราะมีเหตุปัจจัยน้อย [คือไม่ได้รับปัจฉาชาตปัจจัย] และเป็นไปช้าในขณะจิตดวงแรกของปฏิสนธิกาลเบื้องต้น ฉันใด แม้ในมรณกาลที่สุดก็มีกำลังน้อย เพราะหมดเหตุปัจจัยหรือใกล้จะดับ ฉันนั้น ด้วยเหตุนี้ จึงรู้ได้ว่า ปฏิสนธิจิตที่อาศัยเบื้องต้นของหทัยวัตถุและจุติจิตอันอาศัยที่สุดของหทัยวัตถุมีกำลังน้อยเสมอกัน

ในคัมภีร์วิภาวินีและอภิธัมมัตถปกาสินีสำคัญว่า [ข้อความของพระฎีกาจารย์] ไม่สอดคล้องกับพระบาลี [สังขารยมกที่กล่าวข้างต้น] จึงมิได้พิจารณ์อย่างใดอย่างหนึ่ง เพียงแต่แสดงนัยที่กล่าวไว้ในคัมภีร์ฎีกาเท่านั้น

คำว่า ปมภวงฺคมุปาทาย แปลความว่า นับตั้งแต่ภวังคจิตดวงแรกเป็นต้นมา หมายความว่า นับแต่การเกิดขึ้นของภวังคจิตดวงแรก

คำว่า ชายนฺตเมว แปลว่า เมื่อเกิดขึ้น หมายความว่า เมื่อเกิดขึ้นในอุปปาทักขณะ มิใช่เมื่อตั้งอยู่รุ.๕๗๑ หรือดับไป ข้าพเจ้า [พระฎีกาจารย์] ได้กล่าวเหตุมาแล้ว

คำว่า ตตฺถ คือ บรรดาจิต ๗๕ ดวงนั้น

คำว่า อปฺปนาชวนํ คือ อัปปนาชวนจิต ๒๖ ดวง ยกเว้นอภิญญาจิต ๒ ดวง

คำว่า อิริยาปถํ คือ อิริยาบถ ๓ อย่าง ยกเว้นการเดิน

ในคัมภีร์วิภาวินีกล่าวว่า “การเดินเป็นต้น” ข้อความนั้นไม่สมควร เพราะการเคลื่อนไหวอวัยวะน้อยใหญ่ ย่อมไม่มีโดยปราศจากวิญญัติ การเดินจึงมีไม่ได้โดยปราศจากวิญญัติ และอัปปนาชวนะดังกล่าวก็ก่อให้เกิดวิญญัติไม่ได้

ปิ ศัพท์ แสดงว่า อัปปนาชวนจิตมิได้ก่อให้เกิดรูปอย่างเดียว [แต่ยังทำอิริยาบถของร่างกายให้ดำเนินไปได้อีกด้วย]

คำว่า สนฺนาเมติ แปลว่า ย่อมทรงไว้ อีกนัยหนึ่ง ควรมีรูปว่า สนฺธาเรติ หมายความว่า ทรงไว้ คือ อุปถัมภ์อิริยาบถตามที่เป็นไป ซึ่งถูกจิตที่จักกล่าวถัดไปปรุงแต่งไม่ให้ล้มลงหรือเคลื่อนไหวได้ การอุปถัมภ์ในที่นี้ คือ การรักษาอิริยาบถตามที่เป็นไปอยู่ ไม่ใช่เหมือนการพยุงขึ้นแล้วเคลื่อนไหว มิฉะนั้นแล้ว ความสงสัยในวิญญัติรูปที่ค้ำจุน ก็ควรมีได้

เมื่อจิตที่ทำให้ตื่น ๒๖ ดวงนี้ [อัปปนาชวนจิต ๒๖ เรียกว่า ชาครณจิต] กับจิต ๓๒ ดวงที่จักกล่าวต่อไป [มโนทวาราวัชชนจิต กามชวนจิต และอภิญญาจิต] เกิดขึ้นอยู่ อวัยวะน้อยใหญ่ย่อมไม่ล้มลง เหมือนขณะเกิดภวังคจิตคละกัน [กับวิถีจิต] แก่ผู้ที่นั่งอยู่ หรือยืนอยู่ แต่เมื่อจิตดังกล่าวเป็นไปอยู่ อวัยวะน้อยใหญ่ย่อมถูกทรงไว้ไม่ให้ล้มลง คือ ดำเนินไปตามที่ตั้งอยู่เหมือนก่อน

ในคัมภีร์วิภาวินีมีข้อความว่า “เมื่อจิต ๓๒ ดวงนี้ กับจิตที่ทำให้ตื่น ๒๖ ดวงที่จักกล่าวต่อไปเกิดขึ้นอยู่ อวัยวะน้อยใหญ่ย่อมไม่ล้มลง” แต่ควรมีข้อความว่า “เมื่อจิต ๒๖ ดวงนี้กับจิตที่ทำให้ตื่น ๓๒ ดวงที่จักกล่าวต่อไปเกิดขึ้นอยู่ อวัยวะน้อยใหญ่ย่อมไม่ล้มลง” ดังนี้

คำว่า โวฏฺพฺพเน [โวฏฐัพพนจิต] คือ อาวัชชนจิตในมโนทวาร เพราะชวนจิตในปัญจทวารไม่ก่อให้เกิดวิญญัติหรืออุปถัมภ์อิริยาบถได้

โวฏฐัพพนจิตเป็นต้น หมายเอาจิตที่เกิดในปัญจทวารได้บ้าง เพราะ ปิ ศัพท์ทำหน้าที่รวบรวมไว้

อิริยาบถ คือ รูปธรรมที่ดำเนินไปโดยระยะกาลนั้น ๆ มีการเดินเป็นต้น จิตบางดวงย่อมก่อให้เกิดรูปตามปกติ ไม่มีหน้าที่มากกว่านี้ บางดวงรักษาอิริยาบถดังที่เป็นไปตามอำนาจของจิตดวงอื่นได้ แต่ก่อให้เกิดอิริยาบถใหม่ไม่ได้ บางดวงก่อให้เกิดวิญญัติและอิริยาบถใหม่ได้ ทั้งทำให้เกิดอาการทางกายกับวาจาอื่นได้อีก และจิตที่ก่อให้เกิดหน้าที่หลัง ย่อมทำให้เกิดหน้าที่แรกได้โดยแท้ เพื่อแสดงข้อความข้างต้นนี้ พระอนุรุทธาจารย์จึงแสดงประเภทเหล่านี้ไว้

ในคัมภีร์วิภาวินีกล่าวว่า “ส่วนจิตที่ก่อให้เกิดวิญญัติ ย่อมอุปถัมภ์อิริยาบถแน่นอน เพราะอิริยาบถไม่เกิดแยกกันกับวิญญัติ” ข้อความนั้นไม่สมควร เพราะในที่นี้ พระอนุรุทธาจารย์กล่าวถึงการอุปถัมภ์อิริยาบถที่ปราศจากวิญญัติ มิได้กล่าวถึงการอุปถัมภ์อิริยาบถที่ประกอบด้วยวิญญัติ มิฉะนั้นแล้ว อัปปนาจิตก็ควรก่อให้เกิดวิญญัติได้

คำว่า โสมนสฺสชวนานิ เตรส แปลความว่า โสมนัสสชวนจิต ๑๓ ดวง อันได้แก่ ชวนจิต [อย่างละ] ๔ ดวง ๆ จากโลภมูลจิต มหากุศลจิต และมหากิริยาจิต พร้อมทั้งหสิตุปปาทจิต ๑ ดวง

ในบรรดาจิต ๑๓ ดวงเหล่านี้ จิต ๘ ดวง จากกุศลจิตและอกุศลจิต ย่อมมีแก่ปุถุชน จิต ๖ ดวง จากกุศลจิตและอกุศลจิตที่ไม่ประกอบด้วยทิฏฐิ [ความเห็นผิด] มีได้แก่ พระเสกขบุคคล ส่วนจิต ๕ ดวง จากกิริยาจิต มีได้แก่ พระขีณาสพ

ในคัมภีร์อรรถกถาปฏิสนธิความเห็นว่า “หสิตุปปาทจิตซึ่งไม่มีหน้าที่ใคร่ครวญ ย่อมไม่มีแก่พระพุทธเจ้าทั้งหลาย ดังพระพุทธดำรัสว่า สพฺพํ กายวจีมโนกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตํรุ.๕๗๒ แปลความว่า กายกรรม วจีกรรม และมโนกรรมทั้งหมด มีญาณเป็นเบื้องหน้า คล้อยตามญาณ

ถ้ามีความเห็นดังนั้น พระพุทธเจ้าทั้งหลายย่อมจะไม่เกิดอเหตุกจิตดวงอื่น และมหากิริยาชวนจิตที่ไม่ประกอบกับญาณ ดังนั้น พระองค์จึงมีญาณเป็นเบื้องหน้า คล้อยตามญาณ โดยเนื่องกับญาณที่เกิดก่อนและหลัง การยิ้มที่เกิดขึ้นด้วยหสิตุปปาทจิต ย่อมไม่มี

สำหรับบทสรุปจากผู้เขียนนั้น ได้เขียนสรุปมาแล้วแต่ละตอน ตามที่กล่าวมาแล้วโดยลำดับ จึงไม่ขอสรุปซ้ำอีกในที่นี้ หากท่านผู้อ่านสงสัยหรือสับสน โปรดย้อนกลับไปอ่านเรื่องจิตตสมุฏฐานนี้อีกเถิด